به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ باتوجه به محدویت اراضی قابل کشت درسطح جهان، تنها منبعی که تاچند سال آینده قابلیت پاسخگویی به نیاز غذای جمعیت رو به تزاید جهان را دارد، منابع آبهای داخلی، طبیعی و نیمه‌طبیعی است.
نیازهای پرورش آبزیان خود را بیابید.
فعالیتهای صید وصیادی در‌این منابع از سالیان دور مرسوم بوده به‌طوری که صید ماهی بی‌رویه ازاین منابع در سالهای اخیر باعث کاهش ذخایر مزبور شده است. بنابراین با شناخت عوامل تعیین‌کننده و بر‌آورد میزان ذخایر قابل بهره‌برداری، افزایش امکانات پرورش ماهی با بکارگیری روشهای مناسب میتوان به تولیدی مطمئن دست یافت.
یکی از روشهای مناسب در زمینه پرورش ماهی به کارگیری قفس می‌‌باشد. پرورش ماهی در قفس روشی است که در مخازن سدها، خلیج‌ها، خورها، مرداب‌ها، دریاچه‌ها، دریاها و رودخانه‌ها مرسوم شده وعبارت است از پرورش یک یا چند گونه ماهی در قفس‌های توری شناور وثابت است.
پرورش ماهی در قفس، طی چند سال گذشته درکشورهای آسیای جنوب‌شرقی و اروپا وآمریکا توسعه چشمگیری داشته که حاصل زحمات وتلاش دانشمندان زیست‌شناسی کاربردی و تکثیر و پرورش آبزیان در‌این کشورها بوده وتجارب به‌دست آمده آنان، میتواند به صورت الگویی مناسب ومطابق با منابع آبی کشور ما و گونه‌های قابل پرورش و قابل دسترس درایران، به خوبی مورد استفاده مجریان علاقمندان این روش تولیدی قرار گیرد.
استفاده ازاین سیستم پرورشی از مزایای بسیاری برخوردار است ازجمله سهولت کار احداث نسبت به استخرهای خاکی و بتونی، هزینه سرمایه‌گذاری کمتر و تولید بیشتر در واحد سطح، استفاده اصولی از منابع آبهای طبیعی و نیمه‌طبیعی با توان تولید پایین، محصور کردن ماهی‌ها در یک سطح کم و مصرف انرژی کمتر، انتقال و جا‌به‌جایی راحت‌تر ماهی، نیروی انسانی کمتر، امکان توسعه بیشتر، قابلیت جا‌به‌جایی قفس، استفاده از غذای زنده و طبیعی و غیره.
در‌این راستا معاونت تکثیر و پرورش آبزیان به منظور حصول نتیجه مطلوب در‌این زمینه اقدام به انتشار مقاله حاضر نموده که امید است با یاری مدرسین و کارشناسان و دست‌اندرکاران این فن، گامی در جهت آموزش پرورش‌دهندگان و افزایش سطح علمی‌‌آنان برداریم.
معاونت تکثیر وپرورش آبزیان اداره کل آموزش و ترویج
فصل اول
1- کلیات
1-1- آشنایی با پرورش ماهی در قفس
به‌طور کلی، دو دسته تاسیسات برای آبزیان ساخته میشود که عبارت است از : تاسیسات روی خشکی (Land base) و تاسیسات درون آب (Water base)
دسته یکم : شامل استخرهای خاکی (Ponds)، استخرهای بتونی (Race ways)، مخازن (Tanks) وسیلوها (Silos).
دسته دوم : شامل محیط‌های محصور (Enclosure) است که قفس‌ها (Cages)، وپن (Pen) (ساحل محصور) جز‌این دسته قرار می‌‌گیرند. البته دربسیاری موارد، واژه قفس و پن را به‌جای هم استفاده میکنند و در بعضی مناطق، نظیر آمریکای شمالی، واژه پن به‌معنی قفس دریایی بزرگ به کار برده میشود. ولی امروزه در حرفه پرورش آبزیان، این دو، معانی، متفاوتی دارند. پن تاسیساتی است که در سواحل منابع آبی احداث میشود و در آن، همه پهلوها و اطراف آن به غیر از کف توسط تیرک‌های چوبی و تور محصور میشود و کف آن را بستر منبع آبی تشکیل می‌‌دهد. ولی در قفس، کف نیز، مشابه پهلوها، به وسیله پرده‌ای چوبی، مواد مشبک یا تور محصور میشود.
اختلاف دیگر در‌این است که پن بزرگتر از قفس است و مساحت آنها از 0/1 تا بیش از 1000 هکتار است، ولی سطح قفس‌ها، معمولا، از 1 تا 1000 متر مربع است، علاوه براین، قفس‌ها به علت اندازه کوچکشان، بیشتر برای پرورش متراکم (Intensive) مناسب هستند ولی از پن در پرورش نیمه‌متراکم (Semi intensive) وگسترده (Extensive) استفاده میشود.
پرورش در قفس، یک روش جدید پرورش آبزیان است که در آن، با محصور کردن بخشی از محیط‌های آبی نظیر دریاها، دریاچه‌های طبیعی و مصنوعی، دریاچه‌های پشت سد، خورها، مرداب‌ها، تالاب‌ها و رودخانه‌ها با تور یا مواد مشبک دیگر، پرورش آبزیان انجام میشود. قفس‌ها به صورت شناور (Floating) یا ثابت (Fixed) هستند.
ازقفس‌ها به علت ارزانی نسبی و راحتی نگهداری موجودات زنده آبزی، برای مقاصد دیگر نیز استفاده میشود، که بعضی از آنها ربطی به پرورش آبزیان ندارد. ده‌ها سال از قفس برای جا‌به‌جایی ماهی‌های صید شده به وسیله طعمه و قلاب استفاده میشد و امروزه به‌جای آن از قایق استفاده میشود. در چند سال اخیر، ازقفس برای نگهداری ماهی در فاضلاب نیروگاه‌ها و تصفیه‌خانه‌ها و آگاهی ازکیفیت آب آنها استفاده میشود.
در پرورش گسترده، ماهی‌ها منحصرا متکی به غذاهای طبیعی و قابل دسترس محیط آبی (نظیر زی‌شناوران (Planktons)، مواد تجزیه شده (Detritus) وموادی که توسط جریان‌های آب حمل میشوند هستند.
درپرورش نیمه‌متراکم‌باز، خوراک‌های کم‌پروتئین کمتراز 10درصد – که معمولا ترکیبی از گیاهان یا فرآورده‌های فرعی کشاورزی موجود در محل است- به عنوان مکمل غذای طبیعی استفاده میشود. اما درپرورش متراکم، ماهی‌ها، منحصرا متکی به غذای خارج از محیط آبی هستند که حاوی پروتئین بالا بیش از 20درصد است. در پرورش گسترده و نیمه‌متراکم درقفس، از گونه ماهی‌های علفخوار (Herbivorous) وهمه‌چیز‌خوار (Omnivorous) ودر پرورش متراکم از گونه‌های گوشتخوار (Carnivorous) استفاده میشود.
بیش از130 گونه ماهی و12 گونه میگو (Prown)، خرچنگ دریایی (Labster) وخرچنگ معمولی (Crab)، در قفس پرورش داده میشوند.
2-1- تاریخچه پرورش ماهی در قفس
نخستین بار ماهیگیران، ازقفس برای نگهداری موقت ماهی‌ها تا زمان آماده شدن برای فروش استفاده می‌کردند و قفس‌های ابتدایی به شکل تله (Trap) یا سبد بود. مدت‌های مدید، در دنیا، ازاین قفس‌ها برای نگهداری ماهی‌ها استفاده میشد؛ اما پرورش در قفس واقعی- که ماهی‌ها یا سایر موجودات زنده را برای مدت طولانی نگهداری می‌کردند تا وزن آنها افزایش یابد- در سال 1243 میلادی ازچین گزارش شده است. روش پرورش به این‌صورت بوده که بچه ماهی‌ها را از رودخانه گرفته و در قفس‌های پارچه‌ای با چشمه‌ریز- که از نی آویزان شده بود- نگهداری می‌کردند تا به وزن مناسب برسند. در سال 1840 میلادی گزارش دیگری از چین در مورد پرورش بچه ماهی در قفس‌های ثابت و پرواربندی آنها اعلام شده است.
از اواخر قرن 19 میلادی در کامبوج، از قفس‌های شناور از جنس نی (Bamboo) برای پرورش سرماری‌ها (Snake heads, Channa spp.) و گربه ماهی‌ها (Cat fishes, Pangasius spp., Claris spp.) استفاده می‌کردند ودر قرن 20 میلادی ازاین قفس، در سطح وسیعی از منابع آبی ویتنام و‌اندونزی استفاده میشود.
در سال 1957 میلادی برای نخستین بار پرورش تجاری ماهی دم‌زرد ژاپنی (Yellow tail, Seriola quinquera cliata) در ژاپن آغاز شد و از اوایل سالهای 1960، در نروژ، ازقفس برای پرورش ماهی آزاد اطلس (Atlantic salmon, Salmo salar) استفاده شد و اسکاتلند از سال1965 پرورش ماهی آزاد را در قفس آغاز کرد. بنابراین بهره‌گیری از روش نوین پرورش در قفس، پدیده‌ای است که در حدود 50سال پیش در دنیا آغاز شده و گسترش یافته است. پرورش در قفس، درایران، از سال 1349 آغاز شد و در‌این سال، برای انجام یک سری آزمایش‌های مقایسه‌ای در خلیج گرگان (پرورش قزل‌آلای رنگین کمان)، قفس‌های جعبه‌ای چوبی با ابعاد 1/5*1*2متربه کار گرفته شد، پس از آن در سالهای 1361تا 1362 درسد دز خوزستان به‌طور آزمایشی از قفس برای پرورش کپور ماهی‌ها استفاده شد، که پس از یک دوره اجرا متوقف شد و سپس در سال 1364، در شرکت ماهی کارون و با همکاری کارشناسان آلمانی، یک دوره پرورش ماهی گرمابی را در سد دز اجرا کردند که باز هم، ادامه نیافت. بالاخره در سال1372، در اجرای سیاست‌های توسعه پرورش آبزیان و ترویج روشهای نوین پرورش ماهی در شیلات‌ایران، معاونت تکثیر و پرورش آبزیان، پروژه پرورش ماهی درقفس را در سه منبع آبی خلیج گرگان، سد خاکی قرخ ارخاج (شهرستان سراب) ودریاچه چاه نیمه (زابل) با تعداد10قفس آغاز کرد. قفس‌های استفاده شده در خلیج گرگان، به شکل دایره‌ای با قطر8 متر و درچاه نیمه به شکل مربع وبا ابعاد 7*7متر بود. قفس‌های قرخ ارخاج، هم از نوع دایره‌ای و هم از نوع مربع بود. پس از به‌دست آوردن نتایج نسبتا موفق از آزمایش سال نخست، این پروژه در سالهای بعد ادامه یافت ودر سال 76 به 56 قفس رسید. اجرای این روش،همچنان ادامه دارد.
3-1- معایب ومحاسن پرورش ماهی در قفس
روش پرورش در قفس، درمقایسه باسیستم‌های دیگر پرورش آبزیان ازچند نظر، قابل ارزیابی است:
- مواد اولیه مورد نیاز برای ساخت واجرا
- راحتی مدیریت
- کیفیت ماهی پرورشی
- کارایی اقتصادی
- میزان فن‌آوری مورد نیاز برای ساخت
- تطبیق‌پذیری (Adaptability)
- تضادهای اجتماعی و زیست‌محیطی
اگرچه بعضی از طرح‌های قفس که امروزه استفاده میشود، بسیار پیچیده‌اند، اما ساخت بسیاری از آنها آسان است ومی‌توان در طی یک یا دو روز و باچند کارگر بومی‌‌غیرماهر، قطعات قفس را به هم متصل کرد.
درقفس براحتی میتوان ماهی‌ها را اداره کرد زیرا که مشاهده آنها در قفس آسان است و با استفاده از یک ساچوک (Scoop net) میتوان به سادگی ماهی‌ها را صید کرد.
سیستم‌های پرورشی روی خشکی، یک‌بار ساخته و نصب میشوند وتغییرات در آنها هزینه زیادی دارد ولی مزارع قفس، در صورت مناسب بودن شرایط محیط آبی، براحتی با اضافه کردن قفس‌های جدید گسترش می‌‌یابند یا‌اینکه، قابل جا‌به‌جا کردن هستند.
مطالعات متعدد ثابت کرده که ماهی‌های پرورشی درقفس، از لحاظ حالت، ظاهر و مزه، نسبت به ماهی‌های پرورشی در سیستم‌های دیگر و حتی ماهی‌های وحشی، ممکن است وضعیت بهتری داشته باشند. ماهی‌های درقفس بهتر از سایر سیستم‌های پرورشی عادت میکنند زیرا ماهی ازنظر شرایط فیزیک وشیمیایی مانند PH، دما، شوری و میزان اکسیژن محلول، ازشرایط طبیعی برخوردار است.
یکی از محاسن پرورش در قفس این است که در محیط‌های آبی موجود به‌کار رفته میشود و نیازی نیست که پرورش‌دهندگان، زمین یا آب جاری داشته باشند، بنابراین میزان سرمایه‌گذاری اولیه بسیار پایین می‌‌آید - درکشورهایی که محدودیت زمین دارند (مثل ژاپن) استفاده ازقفس نتایج موفقیت آمیزی داشته است- البته باید توجه شود که چون در مزارع قفس، برخلاف استخرها و مخازن به‌طور مستقیم از ذخایر آبزی استفاده میشود، تاثیری مهمی روی محیط‌های آبی می‌‌گذارد.
درپرورش آبزیان درقفس، مثل سایر سیستم‌های پرورش آبزیان، مواد زاید تولید میشود، اما، به‌غیر ازاین، فضایی را در محیط آبی اشغال می‌‌کند که میتواند باعث قطع دسترسی به نقاط دیگر محیط آبی، بروز مشکل در عبور کشتی‌ها وقایق‌ها و کاهش زیبایی منظر محیط آبی شود. همچنین ممکن است در اثر انتقال ماهی‌های بیمار به قفس، عوامل بیماری‌زا و انگل‌ها وارد محیط آبی شوند و سایر آبزیان وحشی را دچار بیماری کنند.
مواد زاید حاصل از پرورش متراکم درقفس (غذای مصرف نشده ، مدفوع)، با ورود به محیط آبی باعث تغییر کیفیت آب آن میشوند.
با استقرار قفس در منبع آبی، ممکن است تضادهایی میان پرورش‌دهندگان و سایر استفاده‌کنندگان از منبع آبی مثل ماهیگیران، گردشگران، کشاورزان به وجود آید و روی تولید ماهی در قفس اثر منفی بگذارد. برای کاهش تضادها بهتراست از نیروهای بومی برای مزارع قفس استفاده شود.
هزینه‌های سرمایه‌گذاری قفس، نسبت به سایر سیستم‌های پرورش رایج، پایین‌تر است ولی هزینه‌های اجرایی آن مشابه یا کمی بیشتر است. هزینه تولید آبزیان درقفس، پایین‌تراز سیستم‌های دیگر است و اگر هزینه خرید زمین را نیز در نظر بگیریم، این هزینه پایین‌تر نیز خواهد آمد.
ازنقطه‌نظر پرورش‌دهندگان آبزیان درقفس، آسیب‌پذیری سیستم‌های پرورش در روی آب، بیشتر ازسیستم‌های روی خشکی است. ممکن است محیط آبی توسط سایر استفاده‌کنندگان آلوده شود و برای پرورش‌دهندگان مشکلاتی را به‌وجود آورد. همچنین قفس و پن نسبت به سایر سیستم‌های پرورشی، در‌برابر صدمات ناشی از طوفان حساس‌تر هستند.علاوه براین قفس، در برابر سرقت و خرابکاری بسیار آسیب‌پذیر است.
4-1-انواع قفس پرورش ماهی
قفس‌ها را در‌اندازه‌ها و طرح‌های مختلفی می‌سازند. قفس‌ها تطابق‌پذیری زیادی دارند و میتوان برای شرایط مختلف محیطی، قفس‌های مناسب ساخت.
به‌طور کلی، چهار نوع اصلی قفس وجود دارد: ثابت، شناور، قابل غوطه‌ور (Submersible) و غوطه‌ور (Submerged) (شکل 1).
قفس‌های ثابت از یک کیسه توری تشکیل شده‌اند که توسط تیرک‌هایی در کف دریاچه یا رودخانه در آب نگهداری میشود. این نوع قفس بیشتر در کشورهای مناطق حاره، نظیر فیلیپین استفاده میشود.
قفس‌های ثابت نسبتاً ارزان و ساختن آنها آسان است، ولی از لحاظ اندازه و شکل محدودیت دارند و فقط در محل‌های کم‌عمق و پناه و واجد بستر مناسب، مستقر میشوند.
کیسه قفس‌های شناور توسط یک حلقه یا چارچوب شناور نگهداری میشود. کاربرد این نوع قفس نسبت به سایر انواع قفس بیشتر است و میتوان آنها را در اشکال و اندازه‌ای مختلف، متناسب با هدف پرورش‌دهنده، طراحی کرد وساخت.
کیسه توری یا شبکه‌های توری قفس‌های قابل غوطه‌ور، متکی به یک چارچوب یا دکل است و میتواند درعمق‌های مختلف آب قرار گیرد. این مزیت باعث میشود که درشرایط آب وهوایی بد از صدمات در امان باشد. این قفس‌ها در زمان آرامش آب، درسطح آب نگهداشته میشوند و هنگام بدی آب وهوا در آب غوطه‌ور میشوند. (شکل 2)
طرح‌های چندی برای قفس‌های غوطه‌ور طراحی شده ولی تعداد اندکی به مرحله ساخت و اجرا رسیده است. قفس‌های غوطه‌ور ساده، معمولاً، از تعدادی جعبه‌های چوبی ساخته میشوند، که در میان آنها شکاف‌هایی وجود دارد و آب از درون آنها عبور می‌‌کند. این قفس‌ها توسط سنگ یا پایک به بستر آب محکم میشوند. اما همه گونه‌های ماهی را نمی‌‌توان در قفس‌های غوطه‌ور پرورش داد. درشکل 3 یک نمونه قفس غوطه‌ور دیده میشود.
ادامه مقاله :
پرورش ماهی در قفس (بخش دوم) : معیارهای انتخاب محل برای پرورش ماهی در قفس
پرورش ماهی در قفس (بخش سوم): ساختمان قفس پرورش ماهی
پرورش ماهی در قفس (بخش چهارم): مدیریت پرورش ماهی در قفس